کد مطلب:7671 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:6

گنجینه پرسمان » احكام

با توجه به آيات قرآن و احاديث منظور از احكام اوليه چيست؟

ثابت‎ترين اصل بعد از اصل صيانت ذات كه در «ارتباط انسان با خويشتن» (انسان با نظر به ماهيت آن) مطرح است دو بعدي بودن انسان است ـ «بعد مادي و بعد معنوي او» لذا حكم يا احكامي كه بر مبناي دو بعد مزبور مقرر مي‎گردد، حكم يا احكام اولي بوده، قابل تغيير نمي‎باشد. خداوند سبحان در آيات قرآني كه به پيامبر اكرم(ص) وحي فرموده است، لزوم مراعات دو بعد را به طور مكرر بيان فرموده است، از آن جمله: «وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا» القصص/77 [در آن نعمت‎ها و وسايلي كه خداوند به تو داده است سراي آخرت را طلب كن و نصيب و سهم خود را از دنيا فراموش مكن.] « فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» الجمعه/10 [و هنگامي كه نماز ادا شد، در روي زمين به حركت درآييد و منتشر شويد و فضل خداوندي (وسايل معيشت) را جستجو و طلب كنيد و خدا را فراوان ذكر نماييد باشد كه رستگار شويد.] در اين دو آية مباركه احكام اولية الزامي ثابت با كمال صراحت بيان شده است. « وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً» الأسراء [ما قطعاً فرزندان آدم را تكريم نموديم و آنان را در خشكي و دريا به حركت درآورديم و از مواد پاكيزه معيشت آنان را روزي داديم و آنان را به بسياري از آنچه كه آفريديم برتري داديم.] اگرچه اين آية مباركه به طور مستقيم موضوع تكريم انسانها و مسلط ساختن آنان به خشكي‎ها و درياها و برخوردار نمودن آنان از مواد پاكيزه معيشت و برتري دادن آنان به بسياري از مخلوقات را مطرح فرموده است. ولي به طور حتم، ولي غيرمستقيم احكام اولية آن موضوعات را بيان فرموده است، يعني 1ـ چون انسان داراي كرامت و حيثيت ذاتي است، پس اين كرامت و حيثيت بايد ميان انسانها مراعات شود، مگر دربارة كسي كه به سبب انحراف از قوانين كرامت ذاتي را از خود سلب نموده باشد. 2ـ و چون نياز مادي آنان براي بقاي حيات طبيعي خود به مواد پاكيزه معيشت قطعي است، لذا بايد در خشكي و دريا براي تحصيل آنها به تكاپو بپردازند. 3ـ و چون انسانها را در بعد معنوي مانند روح، روان، شخصيت، تعقل و انديشه، وجدان و غيرذلك از نيروها و حقائق ممتاز به مقدار فراواني از مخلوقات برتري داديم، بايد در حفظ و تقويت و بهره‎برداري عقلاني از اين امتيازات كوشش نمايند. در اين آية شريفه دو حكم اولي و ثابت دربارة بعد مادي انسان مقرر شده است. در احاديث معتبره نيز دو بعدي بودن انسان (مادي و معنوي) بسيار فراوان و با كمال صراحت مطرح شده است و احكام اوليه و ثابت براي هر دو بعد مقرر گشته است. از آن جمله:
1ـ اميرالمؤمنين(ع) در خطبة اول از نهج‎البلاغه فرموده است: «فَبَعَثَ فِيْهِمْ رُسُلَهُ، وَ واَتَر إِلَيْهِمْ أَنْبيائَهُ لِيَسْتَأدُوهُمْ ميثاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسَيَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغِ، وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفائِنَ الْعُقُولِ، وَ يُرُوهُمْ آياتِ الْمَقْدِرَةِ، مِنْ سَقْفٍ فَوْقَهُمْ مَرْفُوعٌ وَ مِهادٍ تَحْتَهُمْ مَوْضُوعٌ، وَ مَعايِش تُحْيِيهِمْ...» [سپس خداوند رسولان و انبياي خود را به سوي مردم فرستاد تا پيمان فطري آنان را كه (دربارة خداشناسي و قرار گرفتن در مسير حيات تكاملي) به مرحلة عمل برسانند و آن نعمت‎هاي خداوندي را كه فرزندان آدم(ع) فراموش كرده‎اند به يادشان بياندازند و حقائق الهي را به آنان تبليغ نمايند و نيروها و فعاليتهاي عقول را در آنان به فعليت و جريان بيندازند و نشان بدهند به آنان آيات قدرت خداوندي را آنچه كه در آسمان مرتفع و گهوارة زمين كه زير پايشان گسترده و طرق معاشي كه آنان را احياء كند.]
2ـ محمدبن يعقوب كليني از پيامبر اكرم(ص) نقل مي‎كند كه آن حضرت در حال نيايش با خدا چنين عرض كرد: «أَللّهُمَّ بارِكْ لَنا فِي الْخُبْزِ فَإِنَّهُ لَوْلا الْخُبْزُ ماصَلَّيْنا وَ لاصُمْنا وَ لاأَدَّيْنا فَرائِضَ رَبِّنا» (الفروع من الكافي 5/73) [خداوندا، نان ما را مبارك فرما (وسائل معيشت ما را مختل مساز و ما را به تهية آنها موفق فرما) زيرا اگر نان نباشد (وسائل بعد مادي ما تنظيم نشود) نه نماز مي‎خوانيم و نه روزه مي‎گيريم و نه واجبات پروردگارمان را به جاي مي‎آوريم] صراحت اين روايت در ضرورت توجه به دو بعد مادي و معنوي انسان و حكم اولي و ثابت آن دو هيچ نيازي به شرح و توضيح ندارد.
3ـ از رسول خدا و امام موسي‎بن جعفر(ع) نقل شده است: «إِعْمَلِ لْدُنْياكَ كَأَنَّكَ تِعَيشُ أَبَداً وَاعْمَلْ لِآخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَداً» (مجموعة ورّام 2/234 و من لايحضره الفقيه/353) [چنان دربارة نيازهاي دنيوي خود عمل كن كه گويي هميشه و براي ابد زنده خواهي ماند، و چنان براي تأمين آخرتت بكوش كه گويي فردا خواهي مرد.]
4ـ رواياتي دربارة تقسيم اوقات شبانه‎روزي آمده است كه معصومين(ع) دستور مي‎دهند انسان مسلمان و عاقل اوقات شبانه‎روزي خود را به چند قسمت تقسيم مي‎كند. از آن جمله: [و بكوشيد زمان شما در چهار قسمت سپري شود: قسمتي براي خدا با مناجات به درگاه او. قسمتي براي امر معاش. قسمتي براي انس با برادران موثّق كه عيوب شما را براي شما بازگو كنند و اخلاص باطني با شما داشته باشند. و قسمت ديگر براي لذات (مشروع) و اين قسمت موجب مي‎شود كه بر توانايي شما براي انجام آن سه قسمت افزوده شود.] (بحارالانوار 17/208).
با نظر به مجموع منابع قرآني و حديثي و حكم بديهي عقل به وجود نيازهاي مادي و معنوي در انسان و ضرورت برطرف ساختن آنها، هر حكمي كه براي مرتفع ساختن اين نيازها وضع و مقرر شود، حكم اولي و ثابت است.

---

ترجمه و تفسير نهج‎البلاغه ج 24
آية الله محمدتقي جعفري